Երկրորդ շանս չենք ունենալու.Ռուբեն Վարդանյան

- Այս տարի մենք երկու ճգնաժամ ունեցանք. գարնանը պատերազմ եղավ, իսկ ամռանը «Սասնա Ծռերը» գրավեց ՊՊԾ գունդը: Ի՞նչ եք կարծում՝ իշխանությունն ու հասարակությունը լուրջ հետեւություններ արե՞լ են: Կամ էլ, գուցե գիտակցում կա, որ պետք է բան փոխել, բայց իրականացնելու կամք ու համարձակություն չկա: 

- Կարծում եմ՝ կատարվածի գիտակցումը առկա է շատերի մոտ, այդ թվում՝ Հայաստանի ղեկավարության: Այլ բան է, որ ստեղծված իրավիճակից դուրս գալու ուղիները կարող են տարբեր լինել: Գլխավոր հարցն է. որքանո՞վ է մեր հասարակությունը պատրաստ փոփոխությունների: Կարծում եմ, որ ապրիլյան պատերազմն ու Երեւանի հուլիսյան իրադարձությունները մտահոգիչ ազդանշաններ էին ոչ միայն ղեկավարության, այլեւ ամբողջ հայ հասարակության համար՝ ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Սփյուռքում: Խորքային փոփոխությունները հնարավոր են հասարակության մեջ ներքին կոնսենսուսի առկայության պարագայում, եւ միանշանակ չէ, որ այն առկա է: 

Մենք Հայաստանի անկախության 25-ամյակին մոտեցանք մի իրավիճակում, երբ այս տարիների ընթացքում ստեղծված երկրի կառավարման մոդելն իրեն սպառել է:

- Եկեք պարզաբանենք. «մոդել» ասելով՝ ի՞նչ նկատի ունեք: 

- ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո Հայաստանում իշխանության եկան մարդիկ, որոնք ծնվել եւ մեծացել են խորհրդային համակարգում: Նրանք նախկին այլախոհներ էին, նախկին կոմերիտական կամ կուսակցության գործիչներ, կամ էլ հատուկ ծառայությունների նախկին աշխատակիցներ: Նրանցից շատերը սիրել են ու սիրում են Հայաստանը, սակայն Խորհրդային Միության ժամանակ ստացած կառավարման փորձից բացի այլ փորձ չունեն, այլ երկրներում սովորելու հնարավորություն եւս չեն ունեցել: Եվ նրանք վերստեղծել են կառավարման այն մոդելը, որն իրենց համար առավել ընկալելի ու հասկանալի է:

Իսկ նրանք, ովքեր ավելի շատ լեզուներ գիտեն, ավելի լավ են կրթված եւ դաստիարակված, մնում են գրեթե չպահանջված եւ չեն կարողանում լուրջ հաջողությունների հասնել, քանի որ հասարակության մեջ գերիշխում է «կիսագողական լավ տղերքի» մոդելը:

Նրանք մարտավարական, այլ ոչ թե ռազմավարական մտածողություն ունեն: Նրանցից շատերը կարծում են, որ ծառայողական դիրքը օգտագործելով գումար աշխատելը նորմալ է, որ դա կոռուպցիա չէ: Իսկ նրանք, ովքեր ավելի շատ լեզուներ գիտեն, ավելի լավ են կրթված եւ դաստիարակված, մնում են գրեթե չպահանջված եւ չեն կարողանում լուրջ հաջողությունների հասնել, քանի որ հասարակության մեջ գերիշխում է «կիսագողական լավ տղերքի» մոդելը: Նման իրավիճակում ինտելիգենտ եւ խելացի մարդկանց այլ բան չի մնում, քան իրենց անհամաձայնությունը հայտնել խոսքերով, այլ ոչ թե գործով: 

Այս մոդելում հայկական պետության ղեկավարները իրենց չեն ընկալում որպես հայ ազգի առաջնորդներ: Հետեւաբար՝ առկա է հստակ տարանջատում Հայաստան պետության եւ աշխարհասփյուռ հայ ազգի միջեւ: Էլիտայի մի մասը ողջունում է Սփյուռքի աջակցության ծրագրերը, միաժամանակ ասելով. «Մենք ուրախ ենք ձեզ տեսնել Հայաստանում, այստեղ գեղեցիկ ու անվտանգ է: Բայց խնդրում ենք, մի խանգարեք մեզ անել այն, ինչ մենք անհրաժեշտ ենք համարում, քանի որ շատ բաներ չեք հասկանում»: 

Այդ մոդելը կառուցված է փակ հասարակության համակարգի վրա: Դրանում, ցավոք, ավելացված արժեքը ստեղծվում է ոչ թե նոր ապրանքների ու ծառայությունների արտադրության շնորհիվ, այլ ռեսուրսների վերաբաշխման՝ ներմուծման մենաշնորհների, մաքսատուրքեր չվճարելու, միջազգային կազմակերպությունների աջակցության յուրացման հաշվին:

Վերջերս անկախ փորձաքննություն անցած հայկական կաթնամթերքի 26 նմուշներից եւ ոչ մեկը չեր համապատասխանել չափանիշներին: Դա վկայում է, որ այս մոդելում «հեշտ» գումար վաստակելն ավելի կարեւոր է, քան ազգի, մեր երեխաների առողջությունը:

Շատ գործարարներ Հայաստանում հարստացել են ոչ թե սեփական բիզնեսն արդյունավետ կառավարելով, այլ արտոնությունների, հարկերից խուսափելու կամ կեղծ ու անորակ ապրանքների արտադրության հաշվին: Եվ խոսքը միայն օլիգարխների մասին չէ: Վերջերս անկախ փորձաքննություն անցած հայկական կաթնամթերքի 26 նմուշներից եւ ոչ մեկը չեր համապատասխանել չափանիշներին: Դա վկայում է, որ այս մոդելում «հեշտ» գումար վաստակելն ավելի կարեւոր է, քան ազգի, մեր երեխաների առողջությունը: Սա վերաբերում է եւ մյուս սննդամթերքներին ու ապրանքներին: Ընդ որում, բոլորը չէ, որ արտադրվում են օլիգարխիկ կառույցների կողմից: 

Պակաս սուր չէ շինարարական ոլորտում ստանդարտների պահպանման խնդիրը, եւ մասնավորապես՝ սեյսմակայունության նորմերի: Նոր երկրաշարժի դեպքում դա կարող է մեծ թվով զոհերի հանգեցնել: Այսօր անգամ Երեւանի կենտրոնում կառուցված բարձրահարկ նորակառույց շենքերի վրա լրացուցիչ հարկեր են ավելացվում՝ առանց անհրաժեշտ հաշվարկներ կատարելու: 

Արտաքին միջավայրի հետ մրցակցության բացակայությունը հանգեցրել է նրան, որ Հայաստանում միջազգային չափանիշներին համապատասխանող շատ քիչ ընկերություններ կան: Այդ փակվածությունը բացասական ազդեցություն է ունենում հասարակության գործունեության տարբեր ոլորտների վրա ՝ լրագրության, գիտության, մշակույթի: 

Մեր երկրում պարզապես իջեցվել է նշաձողը, եւ բաները, որոնք անցյալում անթույլատրելի էին թվում, այժմ նորմալ են համարվում: Իրավիճակը կարելի է եւ պետք է փոխել, իրականացնելով ավելի մեծ թվով միջազգային մակարդակի ծավալուն եւ երկարատեւ կրթական նախագծեր: Նման նախագծերը օգնում են լուծել եւս մեկ կարեւոր խնդիր. դրանք խթանում են կրթության համակարգի փոփոխությունը, որը հնացած է ոչ միայն Հայաստանում, այլեւ ամբողջ աշխարհում: 

- Դուք նշեցիք ներքին կոնսենսուսը: Այն չի կարող ինքն իրեն առաջանալ: Պետք է օրակարգ լինի, որի շուրջ այդ համաձայնությունը կարող է ձեւավորվել: Ձեր  նկարագրած թերի մոդելի պայմաններում ո՞վ պետք է առաջարկի այդ օրակարգը: Իշխանությունը չի կարող դա ձեւակերպել եւ «իջեցնել» վերեւից: Սակայն «ներքեւից վերեւ» ձեւաչափով նույնպես ոչինչ չի կատարվում: 

- Նախ եւ առաջ, առկա մոդելը նույնպես գոյության իրավունք ունի: Ցանկացած մոդել ունի իր առավելություններն ու թերությունները: Եվ ներկա մոդելն անցյալում թույլ է տվել որոշ դեպքերում խուսափել ավելի բարդ խնդիրներից, որոնք առաջացել էին նախկին ԽՍՀՄ գրեթե բոլոր պետություններում: Սակայն այն արդեն սպառել է իրեն, եւ առաջին հերթին՝ տնտեսապես:  

Տեսականորեն այս մոդելը կարող է շարունակել իր գոյությունը, եթե ի հայտ գան նոր արհեստական ֆինանսական հոսքեր: Սակայն ամեն դեպքում, պետք է գիտակցել, որ այս մոդելի դեպքում մենք հնարավորություն չենք ունենա ամրապնդել մեր պաշտպանունակությունը, դիմակայել նոր մարտահրավերների, իրականացնել առողջ եւ երջանիկ հասարակություն ստեղծելուն ուղղված երկարատեւ նախագծեր եւ մրցունակ լինել աշխարհում:

 

Կառուցելով թանկ ռեստորաններ՝ առանց նորմալ օդափոխման համակարգերի, կամ հսկա հյուրանոց՝ մեկ վերելակով, արտադրելով կեղծ կոնյակ կամ թուրքական լոլիկն արտահանելով իբրեւ հայկական, կարելի է դեռ որոշ ժամանակ ապրել, սակայն այդ տարբերակները երկար կյանք ունենալ չեն կարող:

Այս մոդելի մեկ այլ մեծ թերությունն էլ այն է, որ այն փաստացի խրախուսում է արտագաղթը, քանի որ փակ հասարակության ծավալը փոքրանում է, իսկ ֆինանսական օգնության ծավալը մեծանում, եւ ավելի քիչ թվով մարդիկ են օգտվում դրանից:  

Պետք է ազնիվ լինենք ինքներս մեզ հետ. մենք մրցունակ ապրանքներ ու ծառայություններ չենք արտադրում: Այո, մենք առանձին հաջողակ ընկերություններ ունենք ֆինանսական ու ՏՏ ոլորտներում, սննդամթերքի արտադրության մեջ, սակայն դրանց մասնաբաժինը մեծ չէ: Մենք շատ ենք խոսում արտաքին շուկաներ դուրս գալու կարեւորության մասին, սակայն չենք գիտակցում, որ այնտեղ խիստ մրցակցություն է տիրում: Դրան կարելի է դիմակայել միայն մի շարք պայմանների առկայության դեպքում, եւ առանցքային նշանակություն ունեն արտադրանքի որակն ու նորարարությունն ու աշխատանքի բարձր արտադրողականությունը: 

Կառուցելով թանկ ռեստորաններ՝ առանց նորմալ օդափոխման համակարգերի, կամ հսկա հյուրանոց՝ մեկ վերելակով, արտադրելով կեղծ կոնյակ կամ թուրքական լոլիկն արտահանելով իբրեւ հայկական, կարելի է դեռ որոշ ժամանակ ապրել, սակայն այդ տարբերակները երկար կյանք ունենալ չեն կարող: 

Մենք շատ ենք խոսում արտասահմանյան ներդրումների ներգրավման կարեւորության մասին, բայց ներդրողներին հաճախ բարյացակամ չենք ընդունում: Բայց եթե խոսում ենք բաց երկրի մոդելի մասին, ապա պետք է գիտակցենք, որ բացի առավելություններից, նման մոդելն իր հետ որոշակի մարտահրավերներ է բերելու: Պետք է պատրաստ լինենք, որ այլ ազգության ու դավանանքի մարդիկ՝ Իրանից, Թուրքիայից, Ռուսաստանից, Վրաստանից, մեր երկիր են գալու ոչ միայն որպես հյուրեր, այլեւ այստեղ բիզնեսով զբաղվելու համար: 

 

Մանրամասն սկզբնաղբյուր կայքում