Լեռնային Ղարաբաղը պետք է ունենա նաև միջանկյալ կարգավիճակ. Էդվարդ Նալբանդյան

Ագնեսա Խամոյան. Մանավանդ հակամարտություններ կարգավորող դիվանագիտությունը, որպես կանոն, լուռ է, բայց լինում են նաև բացառիկ դեպքեր: Բարի՛ երեկո, «Օրակարգից դուրս»-ն այսօր հյուրընկալվել է Արտաքին գործերի նախարարությունում, և այսօր իմ զրուցակիցն է արտաքին գործերի նախարար Էդվարդ Նալբանդյանը: Բարև Ձեզ, պարո՛ն Նալբանդյան: Շնորհակալ եմ այս հանդիպման համար:

Էդվարդ Նալբանդյան. Բարև Ձեզ:

Հարց. Գիտեմ, որ խիստ գրաֆիկով եք աշխատում տարեվերջին: Պարո՛ն Նալբանդյան, տարին դիվանագիտական կարևոր իրադարձություններով էր հարուստ, տարբեր առումներով, որոնց կանդրադառնանք հարցազրույցի ընթացքում, բայց քանի որ մեզ համար թերևս ամենակարևորը ղարաբաղյան հակամարտությունն է, առաջարկում եմ Ձեր թույլտվությամբ հենց այդտեղից էլ սկսենք մեր զրույցը:

Պարո՛ն Նալբանդյան, խնդիրը նոր փուլ մտավ ապրիլյան պատերազմից հետո, և երկար դադարից հետո այս տարի Ժնևում կայացավ հանդիպումը, բարձրաստիճան առաջին հանդիպումը 2016 թվականի Սանկտ Պետերբուրգի և Վիեննայի հանդիպումներից հետո:

Ձեր և Ադրբեջանի Ձեր գործընկերոջ հետ վերջին հանդիպումից հետո Դուք ասացիք, որ բավականին լավ մթնոլորտում է անցել հանդիպումը: Առհասարակ, ի՞նչ ունենք այսօր հակամարտության կարգավորման մասով, և կարծո՞ւմ եք արդյոք, որ նման հանդիպումներն իրենց դրական արդյունքն իրոք տալիս են:

Էդվարդ Նալբանդյան. Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգավորման գործընթացը, իհարկե գիտեք, որ երկարատև գործընթաց է: Ինչո՞ւ մենք չենք կարողանում գալ ինչ-որ արդյունքների, ես դրանց մասին ասացի Վիեննայում ԵԱՀԿ նախարարական խորհրդի շրջանակներում իմ ելույթում և բերեցի ինը պատճառ: Այդ ինը պատճառները հենց այն խոչընդոտներն են, որոնք Ադրբեջանի կողմից տարիներ շարունակ առաջ են քաշվում, և հենց դրանց պատճառով չի ստացվում առաջ գնալ:

Ի՞նչ ենք քննարկում, և ինչպե՞ս է գործընթացն անցնում: Այստեղ հեծանիվ հնարելը պետք չէ, դժվար է մտածել, որ նոր բան կարելի է հնարել: Կարգավորման վերաբերյալ առաջարկներն արվել են բազմիցս եռանախագահող երկրների կողմից, բարձրացվել են նախագահների մակարդակի, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ երկրների ղեկավարների կողմից արվել են հինգ հայտարարություններ: Հայաստանը բազմիցս ողջունելով ասել է, որ մենք պատրաստ ենք այդ հայտարարություններում արված առաջարկությունների, ինչպես նաև սկզբունքների, տարրերի հիման վրա, որոնք մեկ ամբողջություն են որպես ներկայացվել, գնալ, շարունակել բանակցությունները, գնալ դեպի կարգավորում:

Մեր ու Ադրբեջանի մոտեցումների տարբերությունը, էական տարբերությունը հենց նրանում է, որ Ադրբեջանը փորձում է ինչ-որ հորինած առաջարկներ ներկայացնել՝ իբրև թե համանախագահների կողմից արված, ինչ-որ հորինած բանակցային գործընթացներ ներկայացնել, որոնք չեն համապատասխանում իրականությանը, որովհետև հենց Վիեննայում վերջին նախարարական համաժողովի ժամանակ արված եռանախագահող երկրների նախարարների մակարդակով՝ Լավրովի, Թիլերսոնի և Ֆրանսիայի պատվիրակության ղեկավարի կողմից արված հայտարարությունը ևս մեկ անգամ հաստատեց, որ՝ ո՛չ, կան կոնկրետ առաջարկներ, սկզբունքներ, որոնք այս բանակցային գործընթացի հիմք են հանդիսանում:

Վիեննայում վերջին հանդիպումն իմ գործընկերոջ հետ, իրավացի եք, որ ընդհանուր առմամբ, դրական մթնոլորտում է անցել: Բայց Դուք հիշատակեցիք ժնևյան գագաթնաժողովը, որը, նորից մենք նշել էինք, որ ընդհանուր առմամբ դրական մթնոլոտում անցավ:

Բայց ի՞նչ եղավ ժնևյան գագաթաժողովից հետո: Անմիջապես հետո հնչեցվեցին տարբեր անհիմն մեղադրանքներ, նորից ռազմատենչ հռետորաբանություն, և անգամ Վիեննայում մեր հանդիպումից հետո օգտագործվեց ԵԱՀԿ-ի նախարարական համաժողովի բեմահարթակը՝ նորից ինչ-որ սպառնալիքներով հանդես գալու նպատակով:

Այնպես որ, այո՛, դրական մթնոլորտում է անցել այն իմաստով, որ մենք խոսում ենք, բանակցությունները շարունակվում են, որովհետև բանակցություններին այլընտրանք չկա, և այդ բանակցությունները ձևական բնույթ չեն կրում: Օրինակ՝ արտգործնախարարների վերջին հանդիպումը մոտ չորս ժամ տևեց: Դուք հասկանո՞ւմ եք, չորս ժամվա ընթացում չեն կարող ձևական ինչ-որ բաներ լինեն: Սուր հանդիպումներ են լինում, սուր քննարկումներ են լինում:

Հարց. Կոնկրետ ի՞նչն եք քննարկում փակ դռների հետևում, պարո՛ն Նալբանդյան: Կոնկրետ փաստաթո՞ւղթն եք քննարում կարգավորման, կետե՞րն են քննարկվում, կոնկրետ ինչ՞ն եք քննարկում:

Էդվարդ Նալբանդյան. Նայած հանդիպում, և նայած, թե ինչ բանակցային գործընթացի փուլում ենք գտնվում: Օրինակ՝ Վիեննայում վերջին հանդիպումը դեկտեմբեր ամսին էր: Ի՞նչ էինք քննարկում: Դրանից առաջ գագաթաժողովն էր, որտեղ նախագահների մակարդակով պայմանավորվածություն էր ձեռք բերվել. ինչ՞ի մասին. առաջինը. լրացուցիչ քայլեր ձեռնարկել՝ նվազեցնելու լարվածությունը շփման գծում և ինտենսիֆիկացնել բանակցային գործընթացը:

Ինչ՞պես կարելի է նվազեցնել: Դրանց մասին ասվել էր և պայմանավորվել էինք Վիեննայում և Սանկտ Պետերբուրգում գագաթաժողովների ժամանակ: Իսկ Դուք լավ գիտեք, և ոչ միայն Դուք, բոլորը լավ գիտեն, որ Ադրբեջանը ամեն ձևով փորձում էր ձևացնել, որ պայմանավորվածություններ չկան, ամեն քայլ ձեռնարկում էր, որ այդ պայմանավորվածությունները կյանքի չկոչվեն, և անգամ ասում էր, իբրև թե Հայաստանը նախապայմաններ է առաջ քաշել, որ պետք է իրականացվեն, որպեսզի բանակցություններն ընթանան: Սա իրականությունից շատ հեռու էր, և եռանախագահների այս վերջին հայտարարությունը դրա մասին էր խոսում, որ ո՛չ, բոլոր պայմանավորվածությունները պետք է իրականացնել:

Բայց ոչ միայն այդ: Մի փոքր փակագիծ բացեմ. Ես հարցրեցի իմ գործընկերոջը՝ թե, լավ, նախագահները պայմանավորվեցին լարվածությունը նվազեցնելու համար լրացուցիչ քայլեր ձեռնարկել: Արդյո՞ք Ադրբեջանն այսօր կարող է վերահաստատել այն հանձնառությունը 1994-1995թթ. զինադադարի եռակողմ, անժամկետ համաձայնագրերի վերաբերյալ:

Եվ դա միայն մեր պահանջը չէ: Դա այն կոչն է, որը եռանախագահող երկրները տարիներ շարունակ հնչեցնում են: Դուք գիտեք՝ և՛ Հայաստանը, և՛ Ղարաբաղը միշտ հայտարարել են, որ, այո՛, հավատարիմ են մնում այդ համաձայնագրերին, իսկ Ադրբեջանն ամեն կերպ փորձում է հետ կանգնել այդ պայմանավորվածություններից: Եթե Ադրբեջանը չի կարողանում զինադադարի համաձայնագրերի իրականացման վերաբերյալ վերահաստատել իր հանձնառությունը, ինչպե՞ս մենք կարող ենք խոսել շփման գծում լարվածության նվազեցման, իրական, էական նվազեցման մասին:

Երկրորդը. խոսքը գնում է բանակցություններն ինտենսիֆիկացնելու մասին: Ո՞րն է եռանախագահող երկրների կողմից առաջարկված գլխավոր սկզբունքը կամ մոտեցումը. ոչ Հայաստանի կողմից՝ եռանախագահող երկրների կողմից, որոնք ունեն այս գործընթացում միջնորդության միջազգային մանդատ՝ աջակցելու կողմերին կարգավորման հասնելու համար, և իրենք առաջարկում են երեք հիմնարար սկզբունքներ, որոնց մասին մենք բազմիցս հնչեցրել ենք մեր դիրքորոշումը, որ այո, մենք հավատարիմ ենք այդ սկզբունքերի հիման վրա կարգավորմանը գնալուն:

Գիտեք՝ երեք այդ սկզբունքներն են՝ տարածքային ամբողջականություն, ժողովուրդների իրավահավասարություն և ինքնորոշման իրավունք ու ուժի և ուժի սպառնալիքի չկիրառում: Եվ ես հարցրի իմ գործընկերոջը՝ արդյո՞ք այսօր պատրաստ է վերահաստատել իր հանձնառությունը այդ սկզբունքներին, որովհետև եղել է ժամանակ, որ Ադրեբջանը համաձայնվել է դրանց:

2009թ. ԵԱՀԿ նախարարական խորհրդի ժամանակ՝ Աթենքում, Ադրբեջանը, փաստորեն, համաձայնեց, և մենք հնգակողմ հայտարարություն արեցինք՝ Հայաստանի, Ադրբեջանի արտգործնախարարները եռանախագահող երկրների հետ միասին, որտեղ հենց այս երեք սկզբունքներն էին գրված:

Այս վերջին՝ Վիեննայի հանդիպման ժամանակ նորից Ադրբեջանը չկարողացավ վերահաստատել այդ հանձնառությունը: Եվ ի՞նչ պատահեց: Եռանախագահող երկրներն իրենց հայտարարության մեջ նորից վերահաստատեցին՝ այո՛, միջազգային հանրության մոտեցումն այն է, որ կարգավորումը պետք է հիմնված լինի այս երեք միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքերի վրա, որոնց Հայաստանը, իհարկե, բազմիցս իր հավանությունն է տվել և աջակցել է այս սկզբունքների հիման վրա կարգավորմանը:

Հարց․ Պարո՛ն Նալբանդյան, մենք տեսնում ենք, թե ինչ է անում Ադրբեջանը Ձեր հանդիպումներից դուրս գալուց հետո։ Իսկ ի՞նչ է անում փակ դռների հետևում Բաքուն՝ համաձայնում է, լռում է, վիճում է. որքանով որ հնարավոր է հրապարակել։

Էդվարդ Նալբանդյան․ Գիտե՞ք՝ այս հանդիպումներն ինչքան են եղել, միայն նախագահների մակարդակով գրեթե երկու տասնյակ հանդիպում է եղել, իսկ արգործնախարարների մակարդակով գրեթե վեց տասնյակ հանդիպում: Երևի դժվար է ընդհանրացված ձևով ներկայացնել թե ամեն հանդիպման ժամանակ ինչպես է իրեն պահում Ադրբեջանը։

Բայց ասեմ, որ շատ հանդիպումների ժամանակ, այո՛, Ադրբեջանը լրջորեն բանակցում էր, քննարկում էր, և դա էր պատճառը, որ մենք բազմաթիվ անգամ շատ մոտ էինք համաձայնության գալուն։ Դա, հիշեցնեմ Ձեզ, Կազանն էր, բայց ոչ միայն Կազանը, Կազանից առաջ նաև Սոչիի հանդիպման ժամանակ, Սոչիից առաջ Աստրախանի հանդիպման ժամանակ, Աստրախանից առաջ Սանկտ Պետերբուրգի, և այսպես կարող ենք շարունակել, բայց ամեն պայմանավորվածությունից հետո Ադրբեջանը նորից հետքայլ էր արել։

Սա է պատճառը, որ մենք չենք կարողանում առաջընթաց արձանագրել։ Բայց բանակցությունները բավական լուրջ են եղել, և, երբ երբեմն Ադրբեջանը ասում է՝ վերջապես պետք է լուրջ բանակցություններ վարենք, ստացվում է՝ իրենց նախագահը քսան հանդիպումներին անլո՞ւրջ բանակցություններ էր վարում։

Հայաստանը երբեք այդպիսի մոտեցմամբ չի գնում բանակցությունների։ Մենք միշտ բավական կառուցողական ենք տրամադրված, նույն կառուցողական տրամադրվածությամբ էինք մենք գնացել Ժնևի գագաթաժողովին, և նույն կառուցողական տրամադրվածությամբ էինք գնացել վերջին՝ Վիեննայի հանդիպմանը՝ արտգործնախարարների մակարդակով:

Մի փոքր առաջ անցնեմ և ասեմ, որ եռանախագահների առաջարկությամբ նախատեսվում է ևս մեկ հանդիպում, որը լինելու է հունվարի երկրորդ կեսին։ Պայմանավորվածությունները արդեն կան, թե կոնկրետ որ օրը և որտեղ է լինելու այդ հանդիպումը: Մենք նորից կառուցողական ենք տրամադրված, որ իսկապես քննարկենք, տեսնենք՝ ինչպես կարող ենք մոտեցնել դիրքորոշումները, որպեսզի ստեղծենք այնպիսի պայմաններ, որ հնարավոր լինի առաջ շարժել այս գործընթացը։

Հարց․ Մենք հրաժարվո՞ւմ ենք հետաքննական մեխանիզմներ ներդնելու պահանջից։

Էդվարդ Նալբանդյան․ Դա պայմանավորվածություն է՝ ձեռք բերված Վիեննայում և ոչ միայն Վիեննայում, իմիջիայլոց, դա վերահաստատվեց ոչ միայն Վիեննայում, հետո Սանկտ Պետերբուրգում, այլ այս պայմանավորվածությունը ձեռք էր բերվել բազմիցս։

Եթե դուք վերցնեք երկու անգամ Սոչիում կայացած նախագահների մակարդակով հանդիպումները և այնտեղ արված հայտարարությունները, ապա կտեսնեք, որ դեռ այնտեղ խոսվում էր մեխանիզմի մասին. արդեն մոտ ութ տարի է քննարկում ենք այս մեխանիզմի ստեղծումը, մոտ ութը տարի է եռանախագահները պնդում են և ասում են, որ այս մեխանիզմը պետք է ստեղծել, որովհետև ոչ միայն հետաքննության մեխանիզմի մասին է խոսքը, այլ այս հետաքննության մեխանիզմը կարող է լինել նաև լարվածության նվազեցման մեխանիզմ: Իսկ ով հրաժարվում է այսպիսի մեխանիզմ ստեղծելուց, իր վրա է վերցնում լարվածության և զինադադարի խախտումների ամբողջ պատասխանատվությունը։ Իսկ ո՞վ է հրաժարվում՝ Ադրբեջանը։

Տեսեք՝ քանի անգամ են եռանախագահներն այս մեխանիզմի մասին խոսել։ Հայաստանն ինչո՞ւ պետք է հրաժարվի: Դա հանձնառություն է, որ ձեռք էր բերվել անգամ նախագահների մակարդակով Վիեննայում և որի մասին եռանախագահող երկրների արտաքին գործերի նախարարների մակարդակով իրենց հայտարարության մեջ հստակ նշված էր:

Այսինքն՝ մենք հավատարիմ ենք մեր հանձնառություններին, և եռանախագահները բազմիցս նշել են, որ, այո՛, Հայաստանը կողմ է դրան, և սպասում են, որ Ադրբեջանն էլ դրան հավանություն տա։ Ադրբեջանն ամեն կերպ հետ է կանգնում դրանից, բայց դա չի նշանակում, որ այս հարցը օրակարգում չէ, չի քննարկվում և չի քննարկվելու կամ մոռացել ենք դրա մասին։

Դա շատ կարևոր առաջարկ է, որն արվել է, նորից եմ շեշտում, ոչ թե Հայաստանի կողմից, այլ բազմիցս է արվել եռանախագահող երկրների կողմից ամենաբարձր մակարդակով: Դա օդից չի արվել, դա արվել է այն նպատակով ու ցանկությամբ, որ, առաջին հերթին, պետք է նվազեցնել լարվածությունը, և համապատասխան պայմաններ ստեղծել, որ հնարավոր լինի բանակցային գործընթացը ավելի գործնական հունով վարել:

Հարց․ Պարո՛ն Նալբանդյան, բանակցությունների սեղանին այս պահին Մադրիդյան սկզբունքներն են: Մի նուրբ հարցի մասին եմ ցանկանում խոսել: Շատերը գիտեն այդ սկզբունքների մասին, շատերը լսել են, և երբ Դուք խոսում եք դրանց մասին, շարքային քաղաքացիները պատկերացնում են, որ դա ենթադրում է ադրբեջանցի փախստականների վերադարձ, տարածքների վերադարձ։ Հարցս հետևյալն է․ համաձայնել բանակցել այդ հարցերի շուրջ նո՞ւյնն է, ինչ համաձայնել այդ հարցերին։

Էդվարդ Նալբանդյան․ Այս կապակցությամբ Հանրապետության Նախագահն է բազմիցս մեկնաբանել, բնական է, նաև արտգործնախարարը։ Այստեղ չի կարելի տարանջատել ինչ-որ մեկ դրույթ, ինչպես ադրբեջանական կողմն է անում: Այդ պատճառով զարմանալի է, որ մեր որոշ վերլուծաբաններ նույնն են անում, ինչ ադրբեջանցիները։

Դա փաթեթային առաջարկ է, և այստեղ կա էական գլխավոր առաջարկը՝ այն է Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի հարցը, որը պետք է որոշվի Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի հիման վրա: Այդ ինքնորոշումը պետք է իրականացվի ազատ կամարտահայտության միջոցով, որը պետք է ունենա միջազգային իրավական պարտադիր ուժ, պարտադիր՝ նաև Ադրբեջանի համար։

Մինչև այդ վերջնական կարգավիճակի որոշումը, Լեռնային Ղարաբաղը պետք է ունենա նաև միջանկյալ կարգավիճակ՝ այսինքն, երբ ասում ենք միջանկյալ կարգավիճակ, ապա նշանակում է, որ պետք է նաև վերջնական կարգավիճակ լինի, իսկ այդ միջանկյալ կարգավիճակը նշանակում է այն, ինչն այսօր ունի Լեռնային Ղարաբաղը, գումարած այն, որ միջազգային հանրությունը համապատասխան բանաձևով պետք է ֆիքսի, ճանաչի այդ միջանկյալ կարգավիճակը մինչև վերջնական կարգավիճակի որոշումը։

Սա է էականը և գլխավորը, մնացածը ածանցյալ են, ինչպես որ Հայաստանի Հանրապետության Նախագահն է բազմիցս ասել, և ես էլ նույնն եմ կրկնել, պետք չէ այստեղ տարանջատել կամ գլխիվայր շրջել այս ամբողջ գործընթացը։ Փաստորեն, Ձեր մեջբերած այս մոտեցումն ադրբեջանական մոտեցում է, և զարմանալի է, որ մեզ մոտ էլ երբեմն ընկնում ենք այդ թակարդը։

Հարց. Նաև մեր շարքային քաղաքացիների ընկալումն է, պարո՛ն Նալբանդյան:

Էդվարդ Նալբանդյան. Շարքային քաղաքացիները չեմ կարծում այդ ընկալումը կունենան, եթե որոշ շարքային վերլուծաբաններ այնպես չներկայացնեն, ինչպես Ադրբեջանն է ներկայացնում: Պետք է ներկայացնեն այնպես, ինչպես ներկայացնում է պաշտոնական Երևանը:

Եվ ի տարբերություն պաշտոնական Բաքվի՝ մենք ինչ-որ ասում ենք, այն էլ անում ենք, և ինչ որ անում ենք, այն էլ ասում ենք: Ոչ թե Ադրբեջանի նման, որը գալիս է, բանակցում է, հետո վերադառնում է Բաքու և ձևացնում, թե լրիվ ուրիշ բան ենք պայմանավորվել կամ չենք պայմանավորվել: Բազմիցս է դա եղել: Դա ապացուցվել է ու ակնհայտ է:

Հարց. Ընդամենը մեկ ամիս առաջ ՀԱՊԿ անդամ-պետությունների ղեկավարները հայտարարություն ընդունեցին ղարաբաղյան հիմնախնդրի վերաբերյալ և իրենց աջակցությունը հայտնեցին եռանախագահների մոտեցումներին: Ինչի՞ մասին է խոսում այս հայտարարությունը:

Էդվարդ Նալբանդյան. Սա խոսում է այն մասին, որ ոչ միայն եռանախագահները և Հայաստանը մեկ դիրքորոշում ունեն, այլև տարբեր միջազգային կառույցներ, ինչպես նաև այդ կառույցներում մասնակից տաբեր երկրներ: Դուք ներկայացրեցիք ՀԱՊԿ-ի գագաթաժողովի հայտարարությունը, որը վերջին գագաթաժողովի հայտարարությունն է, սակայն դա վերջին կամ առաջին անգամ չէր, որ ՀԱՊԿ-ն այդպիսի հայտարարություն է անում: Այդպիսի հայտարարություններ արվել են և՛ 2016թ. գագաթաժողովին, և՛ 2015թ. գագաթաժողովին, և՛ 2014թ. գագաթաժողովին:

Իհարկե, Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգավորման վերաբերյալ այդօրինակ յուրաքանչյուր հայտարարություն նախաձեռնվել և ներկայացվել է Հայաստանի կողմից: Բնականաբար, բավական բանակցային գործընթաց է եղել, ինչպես նաև քննարկումներ, և արդյունքում վերահաստատվել է կազմակերպության անդամ-պետությունների դիրքորոշումը: Սա արդեն ՀԱՊԿ-ի ամրապնդված դիրքորոշում է, բայց ոչ միայն ՀԱՊԿ-ի, այլև տարբեր այլ կառույցների, ինչպիսին է, օրինակ, Ֆրանկոֆոնիան:

Հարց. Ուշագրավ է՝ ՀԱՊԿ-ում կա՞ն անդամ-պետություններ, որոնք գոնե մեր անզեն աչքով Ադրբեջանին ավելի բարեկամ երկիր են համարում, քան Հայաստանին:

Էդվարդ Նալբանդյան. Այստեղ խոսքը գնում է Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգավորման մասին: Կա Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգավորման միջազգային հանրության՝ ի դեմս եռանախագահող երկրների մոտեցումը: ՀԱՊԿ-ի գագաթաժողովի հայտարարությունը, որն աջակցում էր եռանախագահող երկրների այդ մոտեցմանը՝ հիմնված երեք հայտնի սկզբունքների վրա, որոնք ես արդեն նշեցի, և որը նաև մեր դիրքորոշումն է:

Ես կցանկանայի նաև ասել, որ ոչ միայն ՀԱՊԿ-ն, այլ նաև Ֆրանկոֆոնիայի կազմակերպությունը, որ 84 անդամ, ասոցացված, դիտորդ երկրներ են: Անտանանարիվոյում` վերջին գագաթաժողովի ժամանակ, նորից հայտարարություն ընդունվեց հենց այս նույն ձևակերպմամբ: Եվ ոչ միայն Անտանանարիվոյում, այլ դրանից երկու տարի առաջ Դակարի գագաթաժողովին, իսկ դրանից երկու տարի առաջ՝ Կինշասայի գագաթաժողովին:

Ֆրանկոֆոնիայում կան տարբեր երկրներ, որոնք այլ ձևաչափերում կարող են փոքր ինչ այլ ձևակերպումների հավանություն տալ, բայց ոչ ի հակադրություն նրան, որ ասվում է այստեղ, որովհետև Ադրբեջանն է այդպես ներկայացնում, թե իբրև միջազգային հանրությունն աջակցում է իրենց դիրքորոշմանը: Միջազգային հանրության կարծիքն արտահայտում են եռանախագահող երկրները, որոնք այդ մանդատն ունեն, և այն կառույցները, որոնց մասին ես նշեցի, աջակցում են այդ եռանախագահող երկրների ջանքերին, ինչպես որ Եվրամիությունը բազմիցս արտահայտվել է այս կապակցությամբ: Վերջերս մենք ստորագրեցինք Եվրամիության հետ Համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագիրը: Այդ համաձայնագրի տեքստի մեջ հստակ գրված է՝ ի աջակցություն եռանախագահող երկրների այս ջանքերին՝ հիմնված այս երեք սկզբունքների վրա։ Սա ակնհայտ է:

Հարց. Մենք երկար կարող ենք թվարկել պարո՛ն Նալբանդյան, բայց միևնույն է հարցը այլ լուծում չի ստանում: 2018 թվականին ակնկալիքներ ունե՞ք:

Էդվարդ Նալբանդյան. Լուծում չի ստանում, որովհետև Ադրբեջանը դեմ է դուրս գալիս ոչ թե Հայաստանի մոտեցմանը, այլ դեմ է դուրս գալիս միջազգային հանրության դիրքորոշմանը: Արդյո՞ք Ադրբեջանը կփոխի իր դիրքորոշումը 2018 թվականին: Հուսանք: Բայց այլընտրանք չկա բանակցային գործընթացին, և մենք պետք է շարունակենք բանակցությունները և փորձենք գնալ այդ ուղղությամբ՝ միջազգային հանրության հետ միասին և համատեղենք ջանքերը եռանախագահող երկրների հետ:

Հարց. Պարո՛ն Նալբանդյան, տեղափոխվենք մեր մյուս հարևան երկիր՝ Վրաստան: Ընդամենը օրեր առաջ Նախագահ Սարգսյանն այնտեղ էր՝ պաշտոնական այցով և հանդիպեց Վրաստանի բարձրագույն ղեկավարության հետ:

Այցից առաջ վրացական մամուլը, ինչպես նաև ադրբեջանական մամուլը հրապարակեցին Վրաստանի վարչապետի՝ Կվիրիկաշվիլիի հայտարարությունը, որ ֆորս-մաժորային իրավիճակներում (վերին Լարսի անցակետի փակման մասին է խոսքը), Հայաստանը կարող է օգտվել Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի տրանսպորտային միջանցքներից: Հասկանալի է, որ սա լինելու է լուրջ քաղաքական որոշում: Դուք իրատեսական համարու՞մ եք, որ կյանքի կկոչվի այս հայտարարությունը:

Էդվարդ Նալբանդյան. Նախ նշեմ, որ ՀՀ Նախագահի այցելությունը Վրաստան բավականին հագեցած և արդյունավետ էր: Դրա մասին են խոսում ոչ միայն պաշտոնական հայտարարությունները, որոնք արվեցին բանակցությունների արդյունքներով, այլև դա վերլուծաբանների կարծիքն է թե՛ Վրաստանում, թե՛ մեզ մոտ:

Վրաստանի հետ հարաբերությունները հատուկ կարևորություն ունեն մեզ համար. և մենք ամեն ինչ անում ենք, որ Վրաստանի հետ այդ փոխշահավետ համագործակցությունը առավել խորանա, ամրապնդվի և ընդլայնվի: Եվ այս այցելությունը, հանդիպումները, որոնք Հանրապետության Նախագահն ունեցավ Թբիլիսիում, ևս մեկ անգամ վերահաստատեցին, որ նույն մոտեցումն ունի նաև Վրաստանի ղեկավարությունը:

Ինչ վերաբերում է այլընտրանքային ճանապարհներին, ապա Հայաստանը, ինչպես և որևէ այլ երկիր, իհարկե շատ շահագրգռված է ունենալ այլընտրանքային ճանապարհներ: Հատկապես Հայաստանի համար, երբ մեր որոշ հարևաններ փորձում են ինչ-որ խորընդոտներ առաջ բերել հենց այս ճանապարհային կոմունիկացիաների իմաստով, բնականաբար, մենք շատ շահագրգիռ են:

Սա գործընթաց է, ու ես կնախընտրեի առաջ չընկնել և հայտարարություններ չանել: Տեսնենք՝ ինչպես կզարգանա, և ըստ արդյունքների արդեն կդատենք: Ինչ վերաբերում է Վրաստանի վարչապետ պարոն Կվիրիկաշվիլիի հայտարարությանը, ապա մենք խորը հարգանքով ենք վերաբերում Վրաստանի վարչապետի հայտարարություններին:

Հարց. Պարո՛ն Նալբանդյան, բոլոր հայ-վրացական պաշտոնական հանդիպումների ժամանակ պարտադիր շեշտվում է, որ երկու երկրների միջև չկա որևէ նուրբ հարց, որի շուրջ չլինի անկեղծ երկխոսություն: Կարծո՞ւմ եք, որ հայ-վրացական անկեղծ երկխոսությունը վերածվել է անկեղծ ու ամենակարևորը առարկայական գործընկերության իր ո՞ղջ ներուժով:

Էդվարդ Նալբանդյան. Այո՛, կարծում եմ, որ այդպես է: Ոչ միայն չկա որևէ հարց, որի շուրջ մենք անկեղծ չխոսենք, այլև ես հիշում եմ, անգամ տարիներ առաջ, այցելելով Թբիլիսի, ես ասացի, այնուհետև իմ վրացի գործընկերը դա կրկնեց, որ Հայաստանի և Վրաստանի միջև չկան խնդիրներ: Մենք հարևան երկրներ ենք. կան հարցեր, որոնք մենք փորձում ենք լուծել համատեղ ջանքերով և իսկապես տրամադրվածությամբ ու ցանկությամբ առաջ տանել, ամրապնդել և խորացնել մեր համագործակցությունը:

Հարց. Տեղափոխվենք Թուրքիա: ՄԱԿ-ի գլխավոր ամբիոնից Նախագահ Սարգսյանը շատ կոշտ ելույթ ունեցավ՝ նշելով, որ 2018թ. ապրիլը մենք դիմավորելու ենք առանց հայ-թուրքական արձանագրությունների: Կարծում եք՝ սա վե՞րջ կդնի շուրջ մեկ տասնամյակ տևող այս երկխոսությանը, որ փորձում է վերականգնել Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունները:

Էդվարդ Նալբանդյան. Ես չէի ասի, որ Հանրապետության Նախագահը կոշտ հայտարարությամբ է հանդես եկել ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայում: Դա իրականությունից ելնող հայտարարություն էր, որովհետև առաջին անգամ իր նոր պատմության մեջ Թուրքիան առերեսվեց ինքնիշխան և ոտքերի վրա ամուր կանգնած Հայաստանի հետ: Թուրքիան էր, ոչ թե մեր երկիրը, որ հրաժարվեց Հայաստանի հետ ձեռք բերված համաձայնությունների իրականացումից և այն պարտավորություններից, որը Թուրքիան ձեռք էր բերել միջազգային հանրության աչքերի առջև:

Հայաստանը մնաց իր բարձունքի վրա, որովհետև կարողացավ մինչև վերջ առաջ տանել իր կողմից նախաձեռնած այս գործընթացը: Իսկ Թուրքիան, որը տարածաշրջանային կամ անգամ ավել նկրտումներ ունի, ուժ չգտավ իր մեջ վեր կանգնել այն բարդույթներից, խճճված բարդույթների մեջ չկարողացավ վեր կանգնել իր նախապաշարումներից:

Արտաքին գործերի նախարարությունը բավական մանրամասն անդրադարձել էր թուրքական կողմի այդ հայտարարություններին: Բայց նշեմ, որ թուրքական կողմն այս նախապայմանների շղարշի տակ փորձում է կոծկել իր անկարողությունը: Սա է իրականությունը: Եթե այս վերջին ութ տարիների ընթացքում, բոլորը, միջազգային հանրությունն ասում էր, որ գնդակը գտնվում է Թուրքիայի դաշտում, ապա այսօր կարելի է ասել, որ գնդակը գտնվում է Թուրքիայի դարպասում:

Հարց. Մենք բարոյական հաղթանակ արձանագրեցինք, բայց շոշափելի արդյունքներ, փաստորեն, չունեցանք: Եթե սառը դատենք վերջին տասը տարվա զարգացումները՝ արձանագրությունների ստորագրումից մինչև 2018թ. ապրիլ:

Էդվարդ Նալբանդյան. Մենք, իհարկե, արձանագրեցինք, եթե ոչ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման իմաստով (չնայած այն, ինչ արվել է, մի օր դրա հիման վրա հնարավոր կլինի շարունակել), բայց միգուցե, եթե թուրքական կողմը կարողանա գնալ իսկապես առանց նախապայմանների և տրամադրված լինի հավասարը հավասարի հետ բանակցություններ վարել, ինչպես որ եղան այս բանակցությունները, որովհետև առաջին անգամ պատմության մեջ, հիշեցնեմ Ձեզ, որ Թուրքիան մեզ չէր պարտադրում ինչ-որ բան, այլ մենք էինք իրեն առաջարկել՝ ինչի հիման վրա բանակցել:

Թուրքական կողմն այս բանակցությունները վարում էր հենց մեր առաջարկությունների հիման վրա և վերջում եկավ, ստորագրեց այդ արձանագրությունները բազմաթիվ երկրների արտաքին գործերի նախարարների՝ Ռուսաստանի, Միացյալ Նահանգների, Ֆրանսիայի, Շվեյցարիայի, Եվրամիության, Եվրախորհրդի ներկայացուցիչների, հարյուրավոր լրատվամիջոցների ներկայությամբ, բայց հաջորդ օրը սկսեց հետքայլ անել:

Այսինքն` երբ ասում եմ, որ Հայաստանը մնաց իր բարձունքի վրա և սա նաև ավելացրեց մեր նկատմամբ վստահությունը, մեր հեղինակությունը միջազգային հանրության աչքերում: Իսկ ի՞նչ ստացավ Թուրքիան: Եթե Թուրքիան չի կարողանում հարգել ձեռք բերված պայմանավորվածությունը, հենց իր կողմից ստորագրված համաձայնագրերը, ապա ինչպիսի՞ վստահություն կարող է լինել այդ երկրի նկատմամբ, ոչ միայն հայ-թուրքական հարաբերությունների իմաստով:

Ստացվում է, որ Թուրքիան չի կարողանում լսել և ըմբռնել, թե ինչ է ասում միջազգային հանրությունը: Եվ շատ անգամ հայտնվում է մենախոսության իրավիճակում, և այդ մենախոսությունը գցում է նյարդային վիճակի մեջ, որ այսպիսի հայտարարություններ են անում:

Հարց. Պարո՛ն Նալբանդյան, ես հիշում եմ, երբ ստորագրվեցին արձանագրությունները, ինչ բուռն քննադատություններ էին տեղում հայաստանյան իշխանությունների հասցեին: Նաև ապրիլյան պատերազմից հետո գնահատականներ էին հնչում, որ եթե մեր դիվանագիտությունը նույնքան ուժեղ լիներ, որքան սահմանին կանգնած մեր զինվորը, մենք գուցե բոլորովին այլ պատկեր ունենայինք: Դիվանագիտությունն ի՞նչ է սիրում. լո՞ւռ աշխատանք է սիրում, թե՞ սեփական աշխատանքի մասին աղաղակել է սիրում: Դուք հաճա՞խ եք ունենում չհասկացված լինելու զգացողությունը:

Էդվարդ Նալբանդյան. Դիվանագիտությունը, իհարկե, պետք է այնպես վարվի, որ արդյունք տա: Այստեղ ոչ թե ճառ ասելն է կարևոր, այլ գործ անելը: Բայց դիվանագիտությունն այնպես պետք է վարվի, որ հանրային կարծիքն ըմբռնի, թե ինչ է արվում: Եթե հանրային կարծիքի կողմից ըմբռնում չկա, դա էլ որևէ լավ բան չի տալիս: Որովհետև որևէ երկրի դիվանագիտական քայլերը, եթե իր հանրային կարծիքի կողմից աջակցություն չեն ստանում, ապա դժվար է դրանք իրականություն դարձնել: Բայց մեր քայլերով նույն հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ, այսօր էլ կարող եմ ասել՝ դա իմաստուն նախաձեռնություն էր Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի կողմից, և այսօր էլ մենք ապացուցեցինք, որ Հայաստանը մնաց իր բարձունքի վրա՝ միջազգային հանրության հետ մեկ կողմում, և մյուս կողմում Թուրքիան՝ գնդակը սեփական դարպասում:

Հարց. Ի՞նչ հեռանկարներ եք տեսնում Հայաստան-Իրան հարաբերությունների զարգացման մասով:

Էդվարդ Նալբանդյան. Հայաստան-Իրան հարաբերությունները բավական համապարփակ օրակարգ ունենք: Մենք տրամադրված ենք թե՛ Հայաստանում, թե՛ Իրանում փոխադարձաբար հնարավոր ջանքեր գործադրել որպեսզի այս հարաբերությունները զարգացնենք և խորացնենք, և կարող եմ մի բան էլ ավելացնել, որ Իրանի հետ հարաբերությունները որոշ առումով անգամ օրինակելի են քրիստոնյա և իսլամական աշխարհի երկրների միջև հարաբերությունների զարգացման իմաստով: Իսկապես, վերջին շրջանում շատ նախաձեռնություններ են եղել տարբեր ուղղություններով, և մենք տրամադրված ենք այս քայերը շարունակել:

Հարց. Պարո՛ն Նալբանդյան, Հայաստան-Եվրամիություն համաձայնագիրը, որը ստորագրվեց այս տարի՝ փաստորեն, չորս տարի անց, «և՛-և՛» սկզբունքով, կարելի է համարել մեր արտաքին քաղաքականության առանցքային ձեռքբերումներից՝ ոչ միայն այս տարվա, այլև առհասարակ: Կարո՞ղ ենք պնդել, որ այս համաձայնագիրը որևէ կերպ չի ազդի Հայաստանի՝ ԵԱՏՄ-ում ստանձնած պարտավորությունների կատարմանը:

Էդվարդ Նալբանդյան. Երբ որոշում ընդունվեց, որ մենք բանակցային գործընթաց ենք սկսում Մաքսային միությանը միանալու և ապագայում նաև ԵԱՏՄ-ին անդամակցելու շուրջ, հաջորդ օրը ես Բրյուսելում էի: Բրյուսելում իմ հանդիպումների ժամանակ մենք ցանկություն հայտնեցինք ստորագրել այն, ինչ մենք բանակցել էինք: Բրյուսելից ասվեց՝ չենք կարող, որովհետև Դուք ԵԱՏՄ ուղղությամբ եք գնալու, և այդ պատճառով դժվար է դա համատեղել: Հիմա բոլոր մանրամասների մեջ չմտնենք, բայց հնչեցին նաև կարծիքներ, որ «կամ, կամ» պետք է լինի: Եվ մեր դիրքորոշումն էր, որ, ո՛չ, «և՛,և՛»:

Դա էր պատճառը, որ նույն 2013թ. նոյեմբերին` Արևելյան գործընկերության վիլնյուսյան գագաթաժողովի ժամանակ, մենք` Եվրամիությունը և Հայաստանը, հայտարարություն արեցինք, որ շարունակելու ենք հարաբերությունները` փորձելով ընդլայնել, խորացնել, զարգացնել մեր համագործակցությունը:

Բայց այդ գագաթաժողովից ժամեր առաջ, երեք ժամ առաջ կարծեմ, տիկին Էշթոնի հետ, ով այդ ժամանակ ԵՄ Բարձր հանձնակատարն էր, մենք նամակներ փոխանակեցինք: Այսօր բացում եմ որոշ փակագծեր. փոխանակեցինք նամակներ, որոնց մասին չհրապարակվեց: Չհրապարակվեց ոչ մեր պատճառով:

Ի՞նչ էր ասվում այդ նամակների մեջ: Իմ նամակում ասվում էր, որ Հայաստանը պատրաստ է զարգացնել, խորացնել, ընդլայնել իր հարաբերությունները, համագործակցությունը բոլոր հնարավոր, փոխադարձ հետաքրքրություն ներկայացնող ոլորտներում և ուղղություններով Եվրամիության հետ` նկատի ունենալով Հայաստանի պարտավորություններն այլ ինտեգրացիոն գործընթացներում:

Ի՞նչ էր պատասխանում իր նամակում Էշթոնը: Նա նշեց, որ ողջունում է այդ մոտեցումը: Ավելին, մենք փոխանակեցինք նաև Ասոցացման համաձայնագրի բանակցված տեքստերը այն ակնկալիքով, որ դրա հիման վրա շարունակելու ենք բանակցությունները, որպեսզի ձևավորենք մի շրջանակային փաստաթուղթ, որը նաև նկատի կունենա մեր հանձնառություններն այլ ձևաչափերում, և գնանք առաջ, որքանով որ Եվրամիությունը դրան պատրաստ կլինի:

Եվ պատահական չէր, որ 2015թ. դեկտեմբերին, երբ Բրյուսելում արդեն նոր Բարձր հանձնակատար տիկին Մոգերինիի հետ մենք մեկնարկեցինք բանակցային գործընթացը, ապա և՛ ես, և՛ տիկին Մոգերինին ելույթների մեջ նշեցինք հենց դրա մասին, որ, այո՛, մենք շարունակելու ենք բանակցությունները մի նոր շրջանակային փաստաթուղթ ձևավորելու համար` նկատի ունենալով Հայաստանի պարտավորություններն այն ձևաչափերում:

Հարց. Ինչպե՞ս դա հնարավոր եղավ, Եվրամիությունը ինչպե՞ս փոխեց, ըստ էության, իր դիրքորոշումը, պարո՛ն Նալբանդյան: Եվ Մոգերինին էլ, ստորագրումից հետո ճեպազրույցի ժամանակ նշեց, որ Հայաստանը միակ երկիրն է, որը և՛ ԵԱՏՄ անդամ է, և՛ Եվրամիության հետ համաձայնագիր է ստորագրել: Այդ արձանագրումն անձամբ իր շուրթերից է հնչել:

Էդվարդ Նալբանդյան. Որովհետև Եվրամիությունը 28 երկրից բաղկացած մի լուրջ կառույց է, որտեղ տարբեր կարծիքներ կան, տարբեր քննարկումներ են ընթանում, այնտեղ կոշտ իրադրություն չէ: Այսինքն, այս քննարկումների, այս մտորումների, այս կարծիքների փոխանակման արդյունքում էլ ձևավորվում է և կարող է նաև որոշ զարգացում ունենալ մոտեցումների իմաստով: Այդ մոտեցումների, դիրքորոշման էվոլյուցիայի, զարգացման արդյունքում, իրենք եկան այն եզրակացության, որ ճիշտը «և՛, և՛»-ն է, և ճիշտը նա է, որ այնպիսի փաստաթուղթ բանակցվի, որը նաև նկատի կառնի Հայաստանի պարտավորություններն այլ ձևաչափերում:

Եվ դա է պատճառը, որ Եվրամիության, Դուք նշեցիք Մոգերինին, բայց ոչ միայն Մոգերինին, շատերն են ասում, որ սա օրինակելի կարող է լինել, որովհետև Հայաստանը ԵԱՏՄ ակտիվ անդամ է և նաև ստորագրեց այսպիսի լուրջ շրջանակային փաստաթուղթ Եվրամիության հետ: Այդ իմաստով որոշ օրինակ կարող է ծառայել, և միգուցե, ինչու ոչ, գուցե մի օր պահը կգա և նաև կամուրջ կհանդիսանա որոշ գործընթացների, ինտեգրացիոն գործընթացների միջև:

Հարց. ԵԱՏՄ և Եվրամիության միջև իսկապե՞ս Հայաստանը կարող է կամուրջ հանդիսանալ: Այդ ձևակերպումն այս օրերին շատ ենք լսում, պարո՛ն Նալբանդյան՝ հաշվի առնելով Ռուսաստանի և Արևմուտքի ոչ այդքան «մեղրային» հարաբերությունները:

Էդվարդ Նալբանդյան. Ես ասացի արդեն, որ դա շատերի կարծիքն է, որ միգուցե ապագայում հնարավոր լինի կամուրջների կառուցումն այդ գործընթացների միջև, ընդհանրապես ինտեգրացիոն գործընթացների միջև, որովհետև դա կլինի ի շահ այդ երկրների, այդ տարածաշրջանների և այդտեղ ապրող ժողովուրդների:

Հարց. Պարո՛ն Նալբանդյան, բառացիորեն օրեր առաջ Հայաստանը ստանձնեց նաև Սևծովյան տնտեսական համագործակցության կազմակերպության նախագահությունը: Այս կառույցի խորհրդարանական ձևաչափով վերջերս մի միջադեպ եղավ: Ո՞րն է եղել պաշտոնական Երևանի արձագանքը:

Էդվարդ Նալբանդյան. Պաշտոնական արձագանքը ես հնչեցրի իմ ելույթի մեջ, երբ ստանձնում էի այս կազմակերպության նախագահությունը: Այնտեղ ես նշեցի, որ Սևծովյան տնտեսական համագործակցության կազմակերպության Խորհրդարանական վեհաժողովի կողմից որոշ անխոհեմ փորձերը կազմակերպության կանոնադրությանը և նպատակներին չհամապատասխանող զուգահեռ կամ առանձին գործունեությամբ զբաղվել և քաղաքականացնել այս կառույցը, իհարկե, որևէ նպաստ չեն բերում այս կազմակերպության հեղինակությանը: Ընդհակառակը, կարող են վնասել այս կազմակերպության գործունեությանը: Կարծում եմ, որ որոշ իմ գործընկերների կողմից դա ըմբռնումով մոտեցվեց. դա է պատճառը, որ եզրափակիչ փաստաթղթում, կարծում եմ առաջին անգամ էր, որ որևէ դրական խոսք չասվեց Վեհաժողովի գործունեության մասին:

Հարց. Հաջորդ տարի կարևոր դիվանագիտական իրադարձություն է լինելու: Երևանում կայանալիք Ֆրանկոֆոնիայի միջազգային կազմակերպության գագաթաժողովը, ըստ էության, աննախադեպ է: Ի՞նչ կարող է այն տալ Հայաստանին:

Էդվարդ Նալբանդյան. Նախևառաջ ես կասեի, որ Սևծովյանում մենք նախագահեցինք, դա առաջին անգամ չէր, մենք արդեն նախագահել էինք, նախագահել ենք ՀԱՊԿ-ում, նախագահել ենք Եվրախորհրդում և այլն: Բայց դա ռոտացիոն նախագահություն է: Իսկ Ֆրանկոֆոնիայում բավական լուրջ մրցակցային պայքարում մեզ հաջողվեց ստանձնել այս միջազգային լրջագույն կազմակերպության նախագահությունը, որը 84 անդամ, ասոցացված և դիտորդ երկիր է ներառում:

Ֆրանկոֆոնիայի գագաթաժողովն անցկացվելու է Հայաստանում, որը ամենաերիտասարդ անդամ-երկրներից է մի կառույցի, որը մոտ հիսուն տարվա պատմություն ունի: Եվ մեզ տրվեց այդ պատասխանատու առաքելությունը: Դա խոսում է այն մասին, որ մեզ վստահում են: Դա խոսում է նաև նրա մասին, որ միջազգային հարթակի վրա Հայաստանը մեծ հեղինակություն ունի: Իհարկե, մենք գիտակցում ենք, որ մեզ համար սա մեծ պատիվ է, բայց նաև պատասխանատվություն:

Սկսել ենք բավական լուրջ նախապատրաստական աշխատանքները: Հանրապետության Նախագահի որոշմամբ ստեղծվել է համապատասխան միջկառավարական հանձնաժողով վարչապետի գլխավորությամբ: Մի քանի օր առաջ ես Փարիզում էի, որտեղ հանդիպեցի Ֆրանկոֆոնիայի կազմակերպության գլխավոր քարտուղար տիկին Ժանի հետ, և մենք բավական մանրակրկիտ անդրադարձանք նախապատրաստական աշխատանքի բոլոր կողմերին, և գլխավորը` բովանդակությանը:

Հարց. Քանի որ սա մեր վերջին տարեվերջյան հաղորդումն է, նաև Ձեր ուղերձը, պարո՛ն Նալբանդյան, մեր հեռուստադիտողին:

Էդվարդ Նալբանդյան. 2018-ը խորհրդանիշներով լի տարի է լինելու. արցախյան շարժման 30-ամյակն է, Առաջին Հանրապետության հարյուրամյակը, մեր մայրաքաղաքի 2800-ամյակը: Այս խորհրդանիշները, թվում է` պատմական իմաստով այնքան հեռու են իրարից, տարբեր են, բայց դրանց մեջ ընդհանրությունները շատ են: Ամենակարևոր ընդհանրությունն այն է, որ այս հոբելյանները ևս մեկ անգամ գալու են ցույց տալու հայ ժողովրդի ձգտումը, ազատատենչ ձգտումը, ապրելու և արարելու ձգտումը:

Հաջորդ տարի նաև անցումն է կառավարման նոր համակարգին, ես ասեմ, որ դա բավական լուրջ փոփոխություն է, որն ամրապնդելու է մեր ժողովրդավարության հիմքերը: Հայաստանում անցկացված Սահմանադրական բարեփոխումների հանրաքվե